Ο πυρηνικός φυσικός Joseph Rotblat

 

 Στο πρόγραμμα Μανχάταν συμμετείχαν πολλοί σπουδαίοι φυσικοί που αργότερα βραβεύτηκαν με Νόμπελ και  έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στις εξελίξεις στη Φυσική κυρίως στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα.

Οπενχάιμερ,Μπέτε,Φάινμαν,Τέλερ είναι από τα πιο γνωστά ονόματα φυσικών που εργάστηκαν στο Λος Άλαμος και με το έργο τους συνέβαλαν στην ολοκλήρωση του προγράμματος αλλά και στην εν γένει εξέλιξη της θεωρητικής και πειραματικής φυσικής.

 Ο Joseph Rotblat ,αν και λιγότερο γνωστός στο ευρύ κοινό, συμμετείχε ενεργά στο πρόγραμμα Μανχάταν ,παραιτήθηκε για λόγους ηθικής τάξης από αυτό και κέρδισε το Νόμπελ Ειρήνης.

Ο Sir Joseph Rotblat υπήρξε πυρηνικός φυσικός αλλά και ένθερμος ειρηνιστής.Παρά το ότι θεωρήθηκε «όχι και τόσο γνωστός φυσικός» από κάποιες εφημερίδες η ιστορία του και η προσφορά του είναι γνωστές σε πολλούς επιστήμονες και επισήμους σε πολλές χώρες του κόσμου.

 Γεννήθηκε στις 4 Νοεμβρίου 1908 ως ένα από τα επτά παιδιά δύο Εβραίων της Βαρσοβίας.Παρέμεινε στην Πολωνία μέχρι την ηλικία των 30 ετών και δούλεψε σε διάφορα αντικείμενα της πυρηνικής φυσικής.Στη συνέχεια αποφάσισε να επισκεφτεί το πανεπιστήμιο του Liverpool όπου έγινε δεκτός από το νομπελίστα Φυσικής καθηγητή James Chadwick –τον άνθρωπο που ανακάλυψε το 1932 το νετρόνιο.Αυτή του η επίσκεψη στη Βρετανία έμελλε να είναι καθοριστική αφού δημιούργησε τη γέφυρα ώστε να εγκαταλείψει οριστικά την Πολωνία με προορισμό τη Βρετανία ,δύο μέρες πριν ο Χίτλερ εισβάλει στην πατρίδα του.Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο Joseph Rotblat δεν είχε ολοκληρώσει τις γυμνασιακές του σπουδές ,αλλά κέρδισε μια θέση φοιτητή στο τμήμα Φυσικής του «Ελεύθερου Πανεπιστήμιου της Πολωνίας» ,ενώ στη συνέχεια ολοκλήρωσε το διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Βαρσοβίας εν έτει 1938 .

 Το 1939 ανακαλύφθηκε η πυρηνική σχάση του ουρανίου και ο Rotblat άρχισε να εργάζεται πάνω στη σχάση ,στην αρχή στη Βαρσοβία και στη συνέχεια στο Λίβερπουλ όπου γίνονταν διάφορα πειράματα σχετικά με το αν ήταν εφικτή η κατασκευή της ατομικής βόμβας.Έχοντας εργαστεί αρκετά πάνω στο θέμα της βόμβας και με την είσοδο των ΗΠΑ στον Β’Π.Π το 1941,βρέθηκε στο κέντρο έρευνας και λειτουργίας του προγράμματος Μανχάταν,στο Λος Άλαμος του Νέου Μεξικού.

 Εργαζόμενος στο πρόγραμμα Μανχάταν άρχισε να αναπτύσσει ηθικές αμφιβολίες σχετικά με το λόγο κατασκευής της ατομικής βόμβας.Ανησυχούσε ιδιαίτερα για την ηθική διάσταση δημιουργίας ενός τέτοιου όπλου μαζικής καταστροφής.Συνέχισε ,όμως,να εργάζεται στο πρόγραμμα σκεπτόμενος ότι από την άλλη πλευρά υπήρχε το αντίστοιχο γερμανικό πρόγραμμα και θα ήταν ιδιαίτερα επικίνδυνο η γερμανική βόμβα να ήταν έτοιμη πιο γρήγορα από την αμερικανική.Όταν,όμως,διαπίστωσε ότι ο κίνδυνος κατασκευής της γερμανικής βόμβας δεν ήταν πλέον υπαρκτός,αποφάσισε να εγκαταλείψει  το πρόγραμμα Μανχάταν και να επιστρέψει στο πανεπιστήμιο του Λίβερπουλ συνεχίζοντας την έρευνά του στην πυρηνική φυσική ως αναπληρωτής καθηγητής και διευθυντής των ερευνών του τμήματος στην πυρηνική φυσική.Η στάση του αυτή κατέδειξε έναν επιστήμονα που ,σε αντίθεση με αρκετούς άλλους συναδέλφους του στο πρόγραμμα Μανχάταν, άρθρωσε δημόσιο λόγο ,εξέφρασε τη γνώμη του για την ηθική διάσταση της κατασκευής της βόμβας και με το παράδειγμά του κατέδειξε ότι υπάρχει τρόπος να είναι κανείς συνεπής με τις ιδέες του χωρίς να οδηγείται σε ηθικές εκπτώσεις.

 Το 1950 έγινε  καθηγητής Φυσικής στο Πανεπιστήμιο London University's St.Bartholomew's Hospital Medical College όπου και παρέμεινε μέχρι το 1976 ασχολούμενος κυρίως με τις εφαρμογές της πυρηνικής φυσικής στην ιατρική.

Αλλά η πραγματική εργασία του Rotblat συνοψίζεται στα λόγια του Μπέρναρντ Ράσελ ότι παρά το ότι εγκατέλειψε την καριέρα του στο πρόγραμμα Μανχάταν αφοσιώθηκε στην καταπολέμηση του πυρηνικού κινδύνου και της εξάπλωσης των πυρηνικών όπλων.

Το 1946 πρωτοστάτησε στη δημιουργία της Βρετανικής Ένωσης Ατομικών Επιστημόνων (ΒΑSA) η οποία αποτελούνταν κυρίως από επιστήμονες που είχαν αργαστεί στο πρόγραμμα Μανχάταν.Μέσω της BASA κατάφερε να ενδυναμώσει τη δημόσια συζήτηση σχετικά με τα πυρηνικά και δεδομένης της σύνθεσης της BASA που περιλάμβανε επιστήμονες και συμβούλους από όλο το πολιτικό φάσμα,κατάφερε να έχει απήχηση σε ένα ευρύ κοινό που ενδιαφερόταν για τις επιπτώσεις των πυρηνικών.

Δυστυχώς, η BASA δεν έμελλε να μακροημερεύσει αφού μετά από μια δημόσια δήλωση το 1957 σχετικά με τις ραδιενεργές επιπτώσεις του στροντίου -90 (Sr-90) υπήρξε δημόσια διαφωνία που οδήγησε στη διάλυση της Ένωσης παρά το ότι πολλοί από τους κορυφαίους Βρετανούς επιστήμονες είχαν αναλάβει ενεργό ρόλο ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης του κοινού σε θέματα πυρηνικών όπλων και πυρηνικών δοκιμών.

Παρόλ’αυτά ο Rotblat συνέχισε τη δράση του .Την ίδια χρονιά διάλυσης της BASA ξεκίνησε η διεθνής κίνηση Pugwash,που πήρε το όνομά της από το ομώνυμο χωριό της Σκωτίας όπου έγινε η πρώτη συνάντηση.Μάλιστα η επιλογή του χωριού δεν έγινε τυχαία ,αφού από εκεί καταγόταν ο Αμερικανός ειρηνιστής Cyrus Eaton ο οποίος φιλοξένησε και την πρώτη συνεδρίαση.

Στην πρώτη εκείνη συνάντηση παραβρέθηκαν 22 διαπρεπείς επιστήμονες προερχόμενοι από τις ΗΠΑ,την ΕΣΣΔ ,την Ιαπωνία,το Η.Β. ,τον Καναδά,την Αυστραλία,την Αυστρία,την Κίνα,τη Γαλλία και την Πολωνία.Δεδομένων των συνθηκών του Ψυχρού Πολέμου ήταν πραγματικά μια συνάντηση που φιλοδοξούσε να προβάλει το μήνυμα της ενότητας και της συνεργασίας της επιστήμης απέναντι στα προβλήματα της ανθρωπότητας.

Από την πρώτη συνάντηση και μετά,το κίνημα εξελίχθηκε σε δύο μέτωπα.Καταρχάς,με συνεχείς συναντήσεις και συνεδριάσεις επιστημόνων-ειρηνιστών από όλο τον κόσμο και δεύτερον με την απόκτηση μιας αποκεντρωμένης οργανωτικής δομής που είχε αναλάβει να χρηματοδοτεί τη δραστηριότητα.

Αξίζει να αναφέρουμε ότι μέχρι το τέλος του 1999 είχαν γίνει περισσότερες από 250 συναντήσεις Pugwash με περισσότερους από 10 000 συμμετέχοντες ενώ βασικός κανόνας των συναντήσεων είναι ότι οι επιστήμονες παραβρίσκονται οι ίδιοι στο συμπόσιο και όχι δια αντιπροσώπων.

Φυσικά ο Joseph Rotblat είχε ουσιαστικό ρόλο στην κίνηση Pugwash.Από το 1988 υπήρξε επίτιμος πρόεδρος της κίνησης ενώ το 1995 του απονεμήθηκε το Νόμπελ Ειρήνης σε αναγνώριση των υπηρεσιών που προσέφερε στην ανθρωπότητα.

Άλλωστε το 1954 ο Rotblat ήταν ένας από τους επιστήμονες που υπέγραψαν το μανιφέστο Ράσελ-Αϊνστάιν διατρανώνοντας την αντίθεσή τους στα πυρηνικά και στα όπλα μαζικής καταστροφής.

Οι έντεκα επιστήμονες που υπέγραφαν το μανιφέστο τόνιζαν:

Το πρόβλημα που σας παρουσιάζουμε είναι ξεκάθαρο,τρομακτικό και αναπόφευκτο:Θα υπογράψουμε το τέλος της ανθρώπινης φυλής ή θα πρέπει η ανθρωπότητα να αποκηρύξει τον πόλεμο;

Ο Rotblat είχε επισκεφτεί τους Δελφούς το 2002 στα πλαίσια του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου με θέμα σχετικό με την Οικολογία που διοργάνωσε η Πολιτιστική Ολυμπιάδα,η Δελφική Εταιρεία και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών.Στο συνέδριο αυτό είχε αναφέρει:

Δυστυχώς,είμαστε πολίτες μιας παγκόσμιας κοινότητας με όλο μεγαλύτερη αλληλεξάρτηση που οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην τεχνολογική πρόοδο που επιτυγχάνεται χάρη στην επιστημονική έρευνα.Κάθε πολίτης είναι υπεύθυνος για τα έργα του.Όλοι έχουμε ευθύνη έναντι της κοινωνίας και συνέχισε λέγοντας:

Είναι ευθύνη μου να επαναφέρω ξανά και ξανά το ίδιο ερώτημα.Η πυρηνική απειλή μπορεί να μην είναι τόσο έντονη πλέον όμως δεν έχει ξεπεραστεί ολοκληρωτικά.Τα πυρηνικά οπλοστάσια ίσως έχουν μειωθεί ,υπάρχουν όμως πολλές πυρηνικές κεφαλές σε διάφορες χώρες του κόσμου.Η απελευθέρωσή της καταστροφικής τους δύναμης εξαρτάται από πολύ ευαίσθητους πολιτικούς χειρισμούς και πολύ λεπτές ισορροπίες.Σε περίπτωση σοβαρού θερμού επεισοδίου μεταξύ μεγάλων δυνάμεων ,τα πυρηνικά οπλοστάσια θα επανακάμψουν και ίσως επιστρέψουμε στο κλίμα του Ψυχρού Πολέμου.Άρα ίσως θα έπρεπε να μας απασχολήσει η φαινομενικά ουτοπική ιδέα ενός κόσμου όχι απλώς χωρίς πυρηνικά όπλα αλλά χωρίς όπλα γενικότερα,ενός κόσμου χωρίς πόλεμο.

Το πώς θα μπορούσε να επιτευχθεί αυτός ο στόχος επαφίεται εντέλει στο ρόλο που μπορούν να έχουν οι επιστήμονες ως οργανικοί διανοούμενοι έχοντας άμεση σχέση με τον τρόπο χρήσης των ανακαλύψεών τους.Ο Rotblat πρότεινε,επομένως,να υπάρξει μια ομάδα ελέγχου που να διακρίνει τις σωστές και τις λανθασμένες επιστημονικές εφαρμογές ,ποιες από αυτές ωφελούν και ποιες βλάπτουν την ανθρωπότητα .Πίστευε ότι σε όλες τις επιστήμες θα έπρεπε να υπάρχουν επιτροπές ηθικής για να διασφαλίζουν ότι οι αποφάσεις δε θα λαμβάνονται από μεμονωμένα άτομα ή συγκεκριμένα συμφέροντα ,αλλά θα είναι συλλογικές και θα εξυπηρετούν ένα ευρύτερο καλό.Οι απαγορεύσεις ,όμως,αυτές σύμφωνα με την άποψη του Rotblat δε μπορεί να προέρχονται από κάποιον νόμο.Το ζήτημα,επομένως,δεν τίθεται σε νομική βάση αλλά σε καθαρά ηθική.Οι ίδιοι οι επιστήμονες οφείλουν να θέτουν τα όρια στις έρευνές τους και μόνο όταν αυτό δεν είναι εφικτό χρειάζεται κάποιου είδους νομοθετική ή κυβερνητική παρέμβαση.Ο κώδικας αξιών είναι αυτός που πρέπει να τηρηθεί και όχι κάποια ειδική νομοθεσία.Αυτή η σκέψη σίγουρα δεν αφορά μόνο τη μη εξάπλωση των πυρηνικών αλλά και επιστήμονες από άλλα πεδία όπως τα γενετικά μεταλλαγμένα τρόφιμα,την κλωνοποίηση,τη γενετική κ.α

Οι απόψεις του Rotblat περί ηθικής επηρεάστηκαν αρκετά από τις αντίστοιχες του Φέλιξ Άντλερ που πίστευε στη διδασκαλία της ηθικής με θετικιστικό τρόπο και σε μια ομιλία του στο Σχολείο Ηθικού Πολιτισμού είχε επισημάνει ότι σκοπός του σχολείου πρέπει να είναι η προετοιμασία ενός καλύτερου κόσμου.Για την επίτευξη αυτού του στόχου κάθε μαθητής οφείλει να δουλέψει με τον εαυτό του,να καλλιεργήσει τα ταλέντα του αλλά η καλλιέργεια αυτή να γίνει με επίγνωση της αλληλεξάρτησης με όλες τις ανθρώπινες υπάρξεις.Ο Rotblat όπως και ο Οπενχάιμερ είχαν πολύ αναπτυγμένη την αίσθηση ηθικής ευθύνης παρά το ότι η θέση που κατείχε ο Οπενχάιμερ ως επιστημονικά επικεφαλής του προγράμματος Μανχάταν ίσως δεν του άφηνε περιθώρια να δράσει με διαφορετικό τρόπο κατά τη διάρκεια κατασκευής της βόμβας.

Για την κίνηση Pugwash αξίζει να αναφέρουμε ότι έλαβε αρκετές διεθνείς διακρίσεις και ηθικές αναταμοιβές.Συγκεκριμένα,το 1987 έλαβε το βραβείο Ολύμπια από το Ίδρυμα Ωνάση ενώ έλαβε και το βραβείο Feltrineli μαζί με ένα σημαντικό ποσό.Με τα χρήματα αυτά εξασφαλίστηκε η οικοδόμηση του κτιρίου της Pugwash που βρίσκεται στη Γενεύη της Ελβετίας .

Το 1989 η Ουνέσκο απένειμε στις διασκέψεις Pugwash το χρυσό μετάλλιο Αϊσντάιν ενώ το 1992 απονεμήθηκε το βραβείο ειρήνης Albert Einstein στον Hans Bethe και στον Joseph Rotblat για το έργο τους στην εδραίωση της παγκόσμιας ειρήνης.

Πώς ένας επιστήμονας που είχε μια λαμπρή σταδιοδρομία στις ΗΠΑ αποφάσισε να αφήσει αυτή τη δυνατότητα και να επιστρέψει στην αβεβαιότητα της Ευρώπης εν μέσω Β Παγκοσμίου Πολέμου;Ίσως μια απάντηση στο ερώτημα αυτό βρίσκεται στο σοκ που,όπως περιγράφει ο ίδιος ο Rotblat,ένιωσε όταν άκουσε τον ίδιο τον Leslie Grooves,διευθυντή του προγράμματος Μανχάταν να λέει ότι ο πραγματικός στόχος και σκοπός του προγράμματος Μανχάταν ήταν να υποτάξει τη Σοβιετική Ένωση.Φεύγοντας από το πρόγραμμα,κατηγορήθηκε ως Σοβιετικός κατάσκοπος ,όμως η ακεραιότητα και η ηθική του ανδρός μάλλον υπερβαίνουν αυτήν την αστυνομική αντίληψη της ιστορίας.

Ο Rotblat έγραψε ή επιμελήθηκε περισσότερα από 24 βιβλία και δεκάδες σημειώσεις ,ενώ έγραψε και την ομιλία του με αφορμή τη βράβευσή του με το Νόμπελ Ειρήνης το 1995.Σε ένα απόσπασμα της ομιλίας του αναφέρει (“Remember your Humanity”,1995) ότι η πιο τρομακτική στιγμή στη ζωή του ήταν τον Οκτώβριο του 1962 κατά τη διάρκεια της κρίσης των πυραύλων στην Κούβα.Μπορεί να μην είχαν γίνει πολλά πράγματα γνωστά,αλλά όσα ήξερε ούτως ή άλλως τον έκαναν να τρέμει.Μια λάθος κίνηση και εκατομμύρια άνθρωποι θα πέθαιναν ακαριαία,ενώ εκατομμύρια άλλοι θα υπέφεραν από αργό θάνατο.Ένα μεγάλο μέρος του πολιτισμού θα καταστρεφόταν και ένα μεγάλο μέρος της εξέλιξης της υπόθεσης βρισκόταν στα χέρια ενός ανθρώπου,του τότε επικεφαλής της ΕΣΣΔ ,Νικήτα Χρουτσώφ.Θα απαντήσει ή όχι στο τελεσίγραφο των ΗΠΑ;Αυτή είναι η πραγματικότητα των πυρηνικών όπλων.Πιθανώς να οδηγούσαν σε έναν παγκόσμιο πόλεμο καταστρέφοντας ολόκληρο τον πολιτισμό για να θυμηθούμε εδώ και τον Άλμπερτ Αϊνστάιν που είχε πει ότι δεν ξέρει με ποιο τρόπο θα γίνει ο 3ος Παγκόσμιος Πόλεμος,ο 4ος όμως θα γίνει με ξύλα και με πέτρες.

Χαρακτηριστικό της ενέργειας και της ζωντάνιας που επέδειξε ο Rotblat στη μακρόχρονη ζωή του είναι οι συνεντεύξεις που έδινε στο ΒΒC ακόμα και στα 90 του χρόνια.Το 1998 τιμήθηκε με τον τίτλο του Sir και παρά το ότι μια τέτοια βράβευση γίνεται συνήθως για ανθρώπους του κατεστημένου ,ο λόγος της βράβευσης «για τις υπηρεσίες του στη διεθνή κατανόηση» καταδεικνύει την οικουμενικότητα της δράσης του για την εξασφάλιση της ειρήνης και τη χρήση των επιτευγμάτων της επιστήμης για ειρηνικούς σκοπούς.Έφυγε από τη ζωή τον Αύγουστο του 2005.

Παρά ,λοιπόν,τα λόγια του Οπενχάιμερ για το προπατορικό αμάρτημα όλων των φυσικών ο Rotblat προσπάθησε και πέτυχε να αποκαταστήσει την εικόνα του επιστήμονα ως ενός ανθρώπου που πέρα από τις γνώσεις, διαθέτει και την ηθική υπόσταση να χρησιμοποιεί την επιστήμη προς όφελος της ανθρωπότητας.

Ο πυρηνικός φυσικός Joseph Rotblat